Heidense Tradities Rondom Pasen?

Net zoals rond de Kerst zijn er elk jaar weer discussies tussen christenen over hoe het nu eigenlijk zit met Pasen, met name in de Engelstalige wereld. In het Nederlands is de naam "Pasen" nog duidelijk te herkennen als een transliteratie van het Hebreeuwse Pesach of het Aramese Pascha. Christenen vieren wereldwijd dat Jezus niet alleen voor onze zonden is gestorven, maar ook weer is opgestaan uit de dood en zo een eeuwige verlossing bracht, althans: voor iedereen die daarin wil geloven. In het Engels wordt dit feest vaak Easter genoemd, en daar zit vooral het pijnpunt. Het zou volgens theoloog Alexander Hislop een verbastering zijn van Ishtar, een godin uit het Oude Nabije Oosten. Dat daar dan ook nog een paashaas en eieren bij worden gehaald, helpt zeker niet mee. Hoe zit het nu écht? Christenen zijn soms zeer verdeeld over dit onderwerp. In dit artikel hoop ik daarom de feiten van de fictie te kunnen scheiden.

Hislop
De naam die het meest in verband wordt gebracht met de theorie van "Easter als Ishtar" in verband wordt gebracht, is zoals gezegd Alexander Hislop. Deze Schotse theoloog schreef in de 19e eeuw het bekende boek "The Two Babylons", waarin hij poogde de Rooms-Katholieke Kerk in verband te brengen met het Mysterieuze Babylon uit Openbaring. Zijn werk wordt door de moderne wetenschap echter verketterd; het zou primair gebaseerd zijn op hersenspinsels en niet op aantoonbare etymologische verbanden (de herkomst van namen en woorden). Easter zou volgens deze wetenschappers helemaal niet afstammen van Ishtar, maar van Eostre, wat in het Oudgermaans "Oosten" betekent, en een referentie was naar de richting van waaruit de zon opkwam, en zo de komst van de lente en nieuw leven markeerde.

Eostre
Hier laten veel christenen het helaas bij. Wat vaak niet verteld wordt, is dat Eostre zélf ook weer een godin was, maar dan een Westgermaanse. Daar wordt het nog steeds niet veel beter van. Christenen zoals de bekende YouTuber Wes Huff hiernaast denken dat deze godin vernoemd was naar de destijds gelijknamige maand "Eosturmonath", maar wie zegt dat het niet andersom was? Het is de eeuwige kip-of-het-ei-discussie. Wie was er eerder? ​

Ishtar
Werden goden zoals Janus en Mars vernoemd naar de maand januari en maart, of was het juist andersom? Of wat te denken van Maia (mei) of Juno (juni)? Huff denkt dat de weinige informatie over de herkomst van Eostre een foutje is van een oude monnik uit de 8e eeuw, maar de moderne wetenschap is het daar niet mee eens. Er werd in de vorige eeuw namelijk een Romeins-Germaanse inscriptie gevonden waarin verwezen wordt naar de matrenae Austriahenae​, een godin die in diverse delen van Europa vereerd werd rond de tweede eeuw na Christus. Wetenschappers zijn het erover eens dat er sterke etymologische verbanden zijn tussen Eostre en Austriahenae, en stellen ook dat deze godin dus niet enkel lokaal werd vereerd, maar dat het gebied veel groter geweest moest zijn. Hislops werk miste dus wellicht de juiste bronnen en academische achtergronden; hij was mogelijk wel iets op het spoor. Is het immers niet toevallig dat zowel Eostre als Ishtar beiden godinnen zijn van vruchtbaarheid? Hoewel het geen hard bewijs is, kunnen we niet uitsluiten dat er een verband is. 

Astarte
Het is namelijk een bekend gegeven dat namen van goden en godinnen vaak overgenomen werden door andere culturen. Ishtar werd op haar beurt namelijk ook vereerd door omliggende volken als Astoreth, Athirath, Atharath, Atarsamain, en kunnen we in de Bijbel zelfs herkennen als Astarte. Toegegeven, goden kregen soms compleet andere namen, zoals Jupiter en Zeus, wat respectievelijk de Romeinse en Griekse namen waren voor de god van de hemel. Ook moeten we voorzichtig zijn om niet te snel in een gelijkende naam een connectie te zien met een andere god. Zo heb ik een new ager ooit eens horen zeggen dat Jezus eigenlijk een verwijzing naar de Egyptische afgod Amon, op basis van Openbaring 3:14. Zo'n "observatie" mist elke wetenschappelijke grond, en moet dus meteen van de hand worden gedaan. Astarte werd echter tot in Griekenland en Spanje vereerd als vruchtbaarheidsgodin, en Austriahenae in diverse delen van Europa, waaronder Duitsland en Italië. Hislops theorie is dus op zijn minst plausibel te noemen, zijn andere claims even buiten beschouwing gelaten.

Paashaas
Huff meent dat de "easter bunny", eigenlijk meer een haas was dan een konijn (een struikhaas, om precies te zijn). De naam paashaas is in die zin dus eigenlijk correcter, hoewel Pasen dan weer een conflatie is van het christelijke Pasen met het "heidense" symbool van de vruchtbare haas. Het idee van de paashaas is volgens hem terug te voeren op een 16e-eeuws document, meer dan 500 jaar nadat het heidendom in Europa de kop was ingedrukt. Dit is natuurlijk een drogreden. Het feit dat het heidendom de kop was ingedrukt, betekent niet dat het helemaal weggegaan is. Er waren continu heksenjachten, en in de Renaissance (vanaf 1300 na Chr.) kwamen die onderdrukte heidense elementen gewoon keihard weer terug. Denk bijvoorbeeld aan het schilderij van Sandro Boticelli, waarin de geboorte van Venus (1485) werd uitgebeeld, compleet met ontbloot bovenlichaam. Ook nu zien we dat hoe meer de maatschappij van God verwijderd raakt, hoe meer ze teruggaat naar het oude heidendom. We hoeven alleen maar Netflix aan te zetten of eens een kijkje in een gamestore te nemen. Dit is op zichzelf dus geen goed argument. 

Paaseieren
Huff betoogt verder dat de term "paashaas" daarna in één van de werken van de Duitse schrijver Jacob Grimm voorkomt, die vooral bekend is als de schrijver van sprookjes, maar tevens taalkundige, folkorist, jurist en filoloog was. Geen domme jongen dus. Grimm had bijvoorbeeld ook al goed in de smiezen dat Eostre een godin was, en schreef daarover in zijn Deutsche Mythologie. Hij meende verder dat er een connectie was met paaseieren, maar latere wetenschappers waren dat niet met hem eens. Ook Huff vindt die connectie vergezocht. Hij geeft aan dat eieren op zichzelf "neutraal" zijn. Ze werden in diverse culturen gegeten, maar vlees ook. Het is in zichzelf dus niet meteen "heidens". Dat is natuurlijk zeker waar, maar hoe zit het dan met het beschilderen van deze eieren, of het verstoppen ervan? Huff vertelt dat deze tradities terug te voeren zijn op de middeleeuwen, maar niet verder. Hij maakt hieruit op dat dit dus geen heidense tradities kunnen zijn, want dan zouden er ook referenties gevonden moeten zijn naar dergelijke gebruiken in het pre-christelijke tijdperk. 

Wederopstanding
Hierin maakt Huff echter een grote fout. Er zijn namelijk wel degelijk oudere referenties gevonden naar beschilderde eieren, die zelfs te plaatsen zijn in de periode (circa 5000 jaar geleden) en plaats (Mesopotamië) waarin Ishtar aanbeden werd. Deze eieren werden bij de doden geplaatst en associeerden met het idee van dood en wederopstanding, vertellen wetenschappers. Ze stellen zelfs dat niet uit te sluiten is dat deze tradities doorgegeven zijn aan latere samenlevingen, en zo in het christendom terechtgekomen zijn. Bij Pasen staat vanuit het christelijk oogpunt immers ook Jezus' wederopstanding centraal, en een dergelijke connectie is dus zeker niet onlogisch in een periode waarin de Rooms-Katholieke Kerk hard bezig was met een charmeoffensief naar de omringende heidense volkeren, door allerlei heidense gebruiken te "kerstenen" ofwel "christelijk maken". 

Conclusie
Ik ben het met Huff echter over één ding eens: wat onze positie over Pasen ook is, laten we vooral zorgen dat Jezus centraal staat. Misschien bent u net als Huff sceptisch, en ziet u er geen gevaar in. Of misschien beschildert u de eieren wel met een kruis of Bijbelteksten. Maar wellicht wilt u er toch liever helemaal niets mee te maken hebben, en focust u zich enkel op wat de Bijbel zegt over Pasen. Dit artikel is niet bedoeld om u te vertellen wat u moet doen. Paulus schrijft in Romeinen 14 dat er aangaande sommige dingen een bepaalde vrijheid kan zijn. De één eet wél vlees, maar doet dat voor God, terwijl de ander het juist niet doet, maar vanuit dezelfde hartsgesteldheid. Nogmaals, laten we Jezus centraal stellen bij Pasen. Laten we vieren dat Hij voor onze persoonlijke zonden is gestorven, begraven en weer opgestaan, zodat iedereen die dat gelooft, vergeven wordt en eeuwig leven zal ontvangen. Blessings en fijne Pasen! (:

"Hij is hier niet, maar Hij is opgewekt." (​Lukas 24:6a, HSV)